Wyobraź sobie, że każdego dnia musisz być wszędzie. Rano szykujesz dzieci do szkoły. W pracy dajesz z siebie wszystko. Po południu jedziesz do mamy lub taty – bo trzeba pomóc, zawieźć do lekarza, ugotować obiad. Wieczorem opadasz z sił, ale lista obowiązków się nie kończy. Brzmi znajomo?

Jeśli tak, być może należysz do tzw. pokolenia kanapkowego – grupy osób w wieku 40–60 lat, które opiekują się jednocześnie dziećmi i starzejącymi się rodzicami. Często – także dziadkami. Z każdej strony – ktoś ich potrzebuje. Z każdej – wypływa miłość i odpowiedzialność. Ale między tymi warstwami bywa też ogromne zmęczenie.

Choć uwaga często skupia się na opiekunkach, warto spojrzeć też na dzieci dorastające w takich rodzinach. Ich matki (rzadziej ojcowie) są obecne fizycznie, ale psychicznie często rozdarte – między troską o starszych a codziennością młodszych.

– „Mama była zmęczona zawsze” – mówi moja 28-letnia klientka Małgorzata. – „Nie pamiętam jej wypoczętej. Czułam, że nie powinnam dokładać jej problemów. Długo myślałam, że to ja muszę być „grzeczna”, często czułam się winna, samotna, niewystarczająca. Dzisiaj nie radzę sobie w dorosłym życiu.”

W dorosłości te dzieci nierzadko powielają ten sam wzorzec. Dają z siebie wszystko – partnerom, dzieciom, współpracownikom – nawet kosztem własnych potrzeb. Często mają trudność w mówieniu „nie”, bo przez lata uczyły się, że nie powinny sprawiać kłopotu. A przecież każde dziecko zasługuje na dom, w którym jest czas na rozmowę, przytulenie i bezpieczne bycie sobą – również wtedy, gdy mama jest zmęczona i potrzebuje wsparcia.

Wielogodzinne noszenie zakupów, dźwiganie osób starszych, ciągły brak snu – to wszystko wpływa na ciało. Opiekunki częściej skarżą się na bóle pleców, migreny, zaburzenia snu, choroby autoimmunologiczne. Niewidzialna praca ma bardzo realne skutki fizyczne i psychiczne. Gdy człowiek przez długi czas żyje w napięciu, ciało w końcu zaczyna protestować niepokojem, bezsennością, somatyzacją.

Tak było w przypadku mojej klientki Heleny, 53-letniej kobiety opiekującej się chorą matką i pomagającej córce w wychowywaniu wnuczki. Przez wiele miesięcy ignorowała swoje zmęczenie. Skupiała się tylko na innych. Aż do momentu, gdy ciało powiedziało „dość”. Zaczęła doświadczać ataków paniki, problemów z oddychaniem, uczucia ściskania w klatce piersiowej. Diagnoza: przewlekłe stany lękowe na tle przeciążenia psychicznego.

– „Budzę się z uczuciem strachu, że coś się stanie. Że nie dam rady ogarnąć wszystkiego. Że zawiodę kogoś” – mówiła Helena. Choć wcześniej nie korzystała z żadnego wsparcia psychicznego, zdecydowała się na terapię i nauczyła się rozpoznawać swoje granice. To był pierwszy krok w stronę odzyskiwania siebie.

Nieustanne przeciążenie obowiązkami wpływa nie tylko na zdrowie, ale i na relacje. Kobiety z pokolenia kanapkowego często doświadczają napięć w małżeństwach i związkach. Kiedy jedna strona nie ma już siły, a druga czuje się zaniedbana, zaczynają się ciche konflikty, wzajemne pretensje, oddalenie.

Tak stało się w przypadku mojej klientki Olgi. Przez wiele lat opiekowała się dwójką dzieci i sparaliżowaną matką, pracując jednocześnie na pełen etat. Jej mąż początkowo wspierał ją deklaratywnie, ale z czasem coraz bardziej oddalał się emocjonalnie i fizycznie. Pewnego dnia powiedział: „Ja tak dłużej nie mogę. Czuję się jak piąte koło u wozu” – i odszedł. Olga została sama – z dziećmi, z matką i z poczuciem porażki.

Takie sytuacje nie są odosobnione. Związki pękają pod ciężarem zbyt wielu obowiązków i braku równowagi. Gdy nie ma przestrzeni na rozmowę, bliskość i wspólne chwile, nawet silna relacja zaczyna się kruszyć. Tym bardziej potrzeba społecznego uznania i wsparcia dla opiekunek – nie tylko jako matek i córek, ale też jako partnerek, które zasługują na obecność i zrozumienie.

Coraz więcej ojców, partnerów i synów angażuje się w opiekę nad osobami starszymi i dziećmi. Widać zmiany – coraz częściej można zobaczyć mężczyzn towarzyszących rodzicom u lekarza, robiących zakupy dla dziadków, czy biorących urlopy opiekuńcze. To jednak wciąż mniejszość. Dane są jednoznaczne: kobiety wykonują ponad 75% nieodpłatnej pracy opiekuńczej.

Często opieka po prostu „dzieje się” i z automatu przypada kobiecie. Bo „zawsze tak było”. Bo „ona lepiej wie”. Bo „ona szybciej się zorientuje”. I nawet jeśli partnerzy deklarują wsparcie, w praktyce to kobieta częściej koordynuje, przypomina, dba, organizuje, nawet jeśli to ją najbardziej kosztuje. To nie musi tak wyglądać.

Jednym z takich przykładów jest historia Marka, który w chorobie swojej teściowej zorganizował w domu system zmianowy: wraz z żoną, dorosłą córką i sąsiadką dzielili się obowiązkami tak, by każdy miał też czas dla siebie. – „To było dla mnie oczywiste. Wszyscy żyjemy w tej rodzinie, wszyscy powinniśmy się nią zajmować” – mówił.

Takie postawy mają ogromną moc. Pokazują, że troska nie odbiera siły, wręcz przeciwnie, buduje bliskość i prawdziwe partnerstwo. A zmiana zaczyna się właśnie tam – gdzie jeden mężczyzna postanowi stanąć ramię w ramię, a nie krok za plecami kobiety.

Setki tysięcy kobiet wyjechało z Polski do pracy. Nie zerwały więzi. Wręcz przeciwnie – stały się zdalnymi opiekunkami: organizującymi leki, pomoc sąsiedzką, finanse, leczenie, rozmowy. Każdego dnia próbują pomóc z odległości 2 000 kilometrów. Towarzyszy im poczucie winy, że nie są na miejscu, że nie mogą przytulić, nie widzą wszystkiego.

To opieka w nowym wymiarze przez telefon, komunikatory, przelewy, zdalne planowanie wizyt lekarskich. Często zorganizowana jak drugie etatowe zajęcie. Ale mimo wysiłków i poświęcenia, te kobiety bywają postrzegane jako „nieobecne” lub wręcz „egocentryczne” przez tych, którzy zostali na miejscu. Ich emocjonalne obciążenie nie różni się od tego, którego doświadczają kobiety obecne fizycznie z tą różnicą, że nie mogą zareagować natychmiast, pobiec z pomocą, być obok.

Wielu z nich towarzyszy też dylemat moralny: zapewnić rodzinie środki do życia czy być blisko w najważniejszych chwilach? Każda decyzja ma swoją cenę i żadna nie jest prosta.

– „Moja mama miała wypadek, kiedy byłam w Anglii. Wszystko załatwiałam zdalnie – karetkę, sąsiadkę, szpital, papiery. Płakałam do poduszki, ale musiałam wstać i iść do pracy. Bo jeśli ja nie zarobię, nie będzie za co kupić jej leków” – opowiada 44-letnia Renata, która od dziesięciu lat pracuje w opiece w Londynie, wspierając finansowo swoją rodzinę w Polsce.

W Polsce żyje ponad 3 miliony osób z orzeczoną niepełnosprawnością. Wielu z nich wymaga stałej opieki, nie przez kilka miesięcy czy lat, ale przez całe życie. I to kobiety: matki, siostry i żony stają się ich opiekunkami. Często bez żadnego przygotowania, bez wsparcia instytucji, bez szans na stabilną pracę i bez prawa do godnej emerytury.

Ich dni wypełnione są rutyną: podnoszenie, przewijanie, karmienie, rehabilitacja, leki, organizacja wizyt, transport. Do tego nieustanna czujność, by nie przeoczyć momentu, gdy stan zdrowia bliskiego może się pogorszyć. Ta opieka nie kończy się po ośmiu godzinach. Trwa nocą, w myślach, w planach na jutro, które zawsze są podporządkowane potrzebom innych.

W pracy z kobietami z pokolenia kanapkowego najczęściej słyszę jedno słowo: samotność. Nie wszystkie moje klientki mają rodzinę, która dzieli się obowiązkami. Niektóre są rozwiedzione, inne nigdy nie miały partnera. Część z nich już sama się starzeje, a mimo to nadal opiekuje się starszym pokoleniem, często w poczuciu zupełnej izolacji.

Takich historii słyszałam dziesiątki. Kobiety, które przez lata wszystko ogarniały, dziś mają poczucie, że nie mają już na nic siły, ani na pielęgnowanie relacji, ani na odpoczynek, ani na to, by poprosić o pomoc. Samotność opiekunek to nie tylko brak wsparcia fizycznego. To często też brak rozmowy, zrozumienia, prostego: „Widzę cię. Jesteś ważna.”

Zdarza się, że nawet ci, którzy są „obok” na przykład dorosłe dzieci czy dalsza rodzina, nie dostrzegają, jak ogromny ciężar niesie jedna osoba. A opiekunki nie mówią tego głośno. Bo wstydzą się, że sobie nie radzą. Bo przez lata słyszały, że „kobieta daje radę”. Biorą więc na siebie kolejne zadania opiekują się również wnukami.

Ale każda z nich powinna móc powiedzieć: „Jestem zmęczona. Potrzebuję pomocy.” I nie usłyszeć w odpowiedzi: „No tak, ale inni mają gorzej”.

Za każdym statystycznym faktem kryją się ludzkie losy, pełne zmagań, miłości, ale i bólu. Poznajmy trzy kobiety, które reprezentują pokolenie kanapkowe. Ich historie pokazują, jak wygląda prawdziwe życie opiekunek.

Pokolenie kanapkowe nie może zostać pozostawione samemu sobie. Kobiety, które każdego dnia godzą pracę zawodową, opiekę nad dziećmi oraz troskę o starszych członków rodziny, nie proszą o medale ani o pochwały. One proszą o coś znacznie ważniejszego – o uznanie , realne wsparcie i równe szansena godne życie.

Czas przestać wzruszać się ich historiami tylko na moment i zamienić to wzruszenie w konkretne działania. Bo choć miłość i oddanie są niesamowitym motorem, sama miłość nie wystarczy, by unieść ciężar, jaki niesie pokolenie kanapkowe. Potrzebujemy systemowych rozwiązań, które odciążą opiekunki i pozwolą im żyć pełnią życia z równowagą i godnością.

Potrzebna jest solidarność nie tylko w rodzinach, ale także w miejscach pracy, w instytucjach publicznych, w całym społeczeństwie. Potrzebna jest zmiana kultury, która od lat gloryfikuje poświęcenie kobiet, często za cenę ich zdrowia i szczęścia. Zamiast tego musimy promować współodpowiedzialnośćza dom, za rodzinę, za opiekę.

Zacznijmy od małych kroków tj.:

• rozmów,

• dzielenia się obowiązkami,

• wprowadzania elastycznych rozwiązań w pracy,

• tworzenia lokalnych sieci wsparcia i naciskania na zmiany systemowe.

Bo wspólny wysiłekto klucz do sukcesu.